چه عواملی باعث قساوت قلب انسان می شود؟

نحوه به وجود آمدن قساوت قلب بسیار ساده است. انسان از ابتدا که قساوت قلب ندارد. با دور شدن از معنویات و در دنیا فرو رفتن و به گناه آلوده شدن، قساوت قلب و زنگار دل نیز شروع می شود. روحی که از خدا نشأت گرفته و می تواند به جایی برسد که « به جز خدا نبیند» ، حالا در دست یک انسان بیچاره دارد ذبح می شود و لحظه لحظه از موطن اصلی خود که همانا ملکوت باشد دور می گردد.
مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم
یک گناه، یک نقطه سیاه در قلب ایجاد کرده و تکرار برگناه، این نقطه را بزرگ تر می گرداند تا این که تمام قلب سیاه می شود. این قلب سیاه، محصول عمل چه کسی است غیر از خودمان. مطابق روایات، قساوت قلب، بدترین عقوبت برای بندگان است(۱). پس اگر دچار آن شدیم باید فوراً در صدد رفع آن بر آییم.
قلب، همان روح است و این مشکلی که بر روح وارد آمده از ناحیه خود ماست. خداوند می فرماید: اعمالشان چون زنگاری بر دل هایشان نشسته است. (مطففین/۱۴)
این آیه نشان می دهد که سبب قساوت و زنگار دل، اعمال خود انسان هاست.
به طور تفصیلی نیز مواردی که باعث قساوت و زنگار دل می شود را بر می شماریم.
۱- دوستی شهوات: کسی که دلش با دوستی شهوات دنیایی باشد قلب او از یاد خدا محجوب می گردد.(۲)
۲- کثرت کلام و زیاد سخن گفتن به غیر ذکر خدا قساوت قلب می آورد.
۳- آرزوهای بلند دنیایی: خداوند به حضرت موسی فرمود: ای موسی! آرزویت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت و انعطاف ناپذیر می شود.(۳)
۴- رفت و آمد با دوستانی که اهل بی بند و باری و حرام باشند.
۵- پیامبر فرمود: چهار چیز قلب را می میراند: ۱- گناه بر روی گناه افزودن ۲- هم سخن شدن زیاد با زنان ۳- بگو مگو کردن با احمق – تو می گویی و او می گوید و هرگز به راه نمی آید – ۴- همنشینی با مردگان. عرض شد یا رسول الله منظور از مردگان چیست؟ فرمود: هر توانگر خوش گذران.(۴) هم چنین از امیر مؤمنان روایت شده: اشکها خشک نمی شوند مگر به سبب سختی دلها; و دلها سخت و سنگین نمی شوند مگر به سبب فزونی گناه(۵)
۶- خندیدن زیاد
۷- شنیدن لهو و لعب، چه در قالب موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب و چه در قالب حرف های پراکنده دوستان( البته باید توجه داشته باشیم که مراد از حرف های پراکنده، حرف هایی است که ثمره مفید دنیایی و اخروی نداشته و باعث غفلت انسان نیز می شود. این طور نیست که شاد بودن، موجب قساوت قلب شود. البته شادی باید هدایت شده باشد.)
۸- دنبال شکار رفتن برای تفریح
۹- امام صادق علیه السلام: خداوند متعال به موسی(علیه السلام) وحی فرستاد که ای موسی از فزونی اموال خوشحال مباش، و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن; چرا که فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می کند.(۶)
راهکارهایی برای مبارزه با قساوت قلب
۱- توبه: امام صادق علیه السلام می فرماید برای قلوب زنگار است مانند زنگاری که بر مس است پس آن را با استغفار جلا دهید.
توبه سه رکن دارد ۱- پشیمانی از انجام گناه ۲- تصمیم بر ترک گناه ۳- جبران گذشته
۲- کم کردن آرزوهای دنیایی
۳- عبادت خداوند: در زندگی جایی برای عبادت باز کنیم.
۴- صدقه دادن و با فقرا رفت و آمد کردن و دیدن محیط زندگی آنان نیز در رفع قساوت و زنگار دل مفید است.
۵- معاشرت با انسان های مؤمن و با ایمان
۶- ترک مخاصمه و جدل و دعوا
۷- ترک جدی گناهان که از همه مهم تر است.
۸- شنیدن موعظه ها، خصوصاً سخنان حکمت آمیز ائمه معصومین علیهم السلام ( مانند نهج البلاغه خصوصاً بخش حکمت ها و مباحث دنیا
۹- پیامبر فرمود: این قلوب را زنگار می گیرد هم چنان که آهن را زنگار می گیرد وقتی آب به آن رسد. گفته شد جلاء آن چیست؟ حضرت فرمود: زیادی یاد مرگ و تلاوت قرآن. (۷)
۱۰- رفتن به مجالس علم. زیرا خداوند قلب ها را با نور حکمت زنده می گرداند هم چنان که زمین مرده را به باران زنده می کند.(۸)
۱۱- اطعام به مساکین و رسیدگی به یتیمان، قلب انسان را نرم می کند.(۹)
۱۲- امام علی علیه السلام می فرماید: قلبت را با موعظه زنده کن … و او را با یاد مرگ ذلیل گردان[ و خاشع کن]….. و اخبار گذشتگان را بر او عرضه نما.(۱۰)
۱۳- برای قلب جلائی غیر قرآن نیست.(۱۱)
۱۴- تفکر، حیات و زندگی قلب است. (۱۲)
۱۵- روزه گرفتن نیز انسان را به خود آورده و در رفع زنگار قلب مفید است.
۱۶- خواندن ادعیه ای که از معصومین علیهم السلام رسیده و توجه به معانی بلند آنها بسیار مؤثر است. مناجات خمسه عشر که در مفاتیح الجنان آمده، بسیار زیباست. (این مناجات مشتمل بر پانزده دعاست با نام های مناجات التائبین، مناجات الشاکرین، مناجات الخائفین، مناجات المفتقرین و … که مناسب حال هر انسانی در این دعاها ، مضامین زیادی آمده است.)
۱۷- عبادت با توجه: به عنوان مثال وقتی می خواهیم نماز بخوانیم فکر کنیم آخرین نمازمان است.

منابع:
۱- میزان الحکمه، ح۱۶۹۹۵
۲- میزان الحکمه، ح۱۶۹۸۵
۳- میزان الحکمه، ح۱۷۰۰۰
۴- میزان الحکمه، ح۱۷۰۲۳
۵- . بحارالانوار، ج ۷، ص ۵۵
۶- . بحارالانوار، ج ۷، ص ۵۵
۷- میزان الحکمه، ح۱۷۰۴۹
۸- میزان الحکمه، ح۱۷۰۳۲
۹- میزان الحکمه، ح۱۷۰۴۳
۱۰- نهج البلاغه، نامه ۳۱
۱۱- نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶
۱۲- میزان الحکمه،۱۷۰۳۰